Geschiedenis van de Hoge Raad

1384 – 1477: Centraal bestuur, centrale rechtspraak

Vanaf 1384 brachten de Bourgondiërs en later de Habsburgers alle steden en gewesten in het gebied dat nu de Benelux is onder 1 centraal bestuur. Dat betekende ook: één rechtspraak, met mogelijkheden voor hoger beroep. Het hoogste gerechtshof was vanaf 1445 de Grote Raad van Justitie. In 1473 kreeg de Grote Raad een vaste plek in Mechelen. Hiermee was de eerste voorloper van de Hoge Raad geboren.

1504 – 1795: Begin van onpartijdige en deskundige rechtspraak

Na een opstand in 1477 tegen het centrale bestuur, reisde de hoogste beroepsinstantie een tijdje rond in de lage landen. In 1504 werd de Grote Raad van Mechelen erkend en kon 3 eeuwen lang z'n werk doen. In de 16e eeuw legde de Grote Raad van Mechelen de basis voor onpartijdige en deskundige rechtspraak: vorsten mochten nooit een bevel geven waarmee ze de rechtsgang van de Grote Raad schorsten, belemmerden of wijzigden. Ook moesten de raadsheren in de Grote Raad van Mechelen een academische graad in de rechten hebben.

1648 – 1795: Republiek der Verenigde Nederlanden

Inmiddels was in 1648 de Republiek der Verenigde Nederlanden ontstaan. De Noordelijke Nederlanden waren daarmee gescheiden van de Zuidelijke Nederlanden. In de Noordelijke Nederlanden richtte de provincie Holland een eigen Hoge Raad op, naar model van de Grote Raad in Mechelen. Zeeland sloot zich daar bij aan. In deze periode werd het Romeins recht langzaam opgenomen in het Hollandse rechtsstelsel, al bleven de lokale rechtsstelsels (gewoonterecht) ook bestaan.

1795 – 1838: Napoleon brengt cassatie...

In 1795 verovert Frankrijk de Nederlanden. Napoleon vormt de Hoge Raad van de provincies Holland en Zeeland om tot het Keizerlijk Gerechtshof. Hij bracht iets nieuws: mensen die door het Keizerlijk Gerechtshof werden veroordeeld, konden daartegen in cassatie gaan. Het Cour de Cassation in Parijs kon de uitspraak van het Keizerlijk gerechtshof laten vernietigen. De enige reden om in cassatie te gaan was destijds: als het gerechtshof zich niet aan de wet had gehouden.

… en rechtseenheid

Vóór Napoleon bestond er geen rechtseenheid in de Nederlanden. Elke provincie had zijn eigen rechtssysteem. Maar Napoleon maakte de wet voor iedereen gelijk. Bovendien maakte hij de rechtspraak openbaar.

Ook na de val van Napoleon in 1813 bleven die verworvenheden overeind. In 1838 werden de Franse wetboeken vervangen door Nederlandse wetboeken. In dat jaar werd ook de Hoge Raad der Nederlanden opgericht als hoogste rechtsprekende macht.

1838 – nu: Ontwikkelingen in het cassatierecht en WOII

Van 1838 tot 1963 was alleen schending van de wet door het gerechtshof reden om in cassatie te gaan bij de Hoge Raad. Pas in 1963 werden de mogelijkheden verruimd: ook schending van internationale verdragen die in Nederland gelden, beleidsregels van de overheid en wet- en regelgeving van provincies en gemeenten waren nu reden tot cassatie. En vanaf 1963 zijn ook procedurefouten, niet toepassen hoor-wederhoor en ontbreken van een goede motivatie van de uitspraak reden voor cassatie.

Door de ruimere mogelijkheden, kwamen er  steeds meer rechtszaken in cassatie. De werkdruk voor de Hoge Raad steeg. In 1988 kreeg de Hoge Raad de bevoegdheid om cassatieberoepen met een standaardmotivatie te verwerpen. In 2012 is daar de mogelijkheid bijgekomen een cassatieberoep zonder motivering niet ontvankelijk te verklaren.

Tweede Wereldoorlog

De Tweede Wereldoorlog is een zwarte bladzijde in de geschiedenis van de Hoge Raad. In de Tweede Wereldoorlog heeft de Hoge Raad niet een keer duidelijk en krachtig geprotesteerd tegen de bezetter. In ieder geval niet op een manier die zichtbaar was voor Nederlanders. Zonder protest aanvaardde de raadsheren het ontslag van hun eigen joodse president: mr. Visser. En de raadsheren tekenden de ariërverklaring.

Kritiek WOII

Pas in 1988 sprak president Ras voor het eerst kritisch over de houding  van de Hoge Raad in de oorlog. President Geert Corstens zei in 2011 bij het verschijnen van een boek over de Hoge Raad in de jaren 1930 – 1950: “De Hoge Raad heeft niet de bescherming kunnen bieden, niet de inspirerende standvastigheid getoond, die de Nederlandse bevolking verwachtte. Als we terugkijken, kunnen we slechts diep bedroefd en bevangen door spijt raken over hoe het destijds verkeerd is gegaan.”

Toespraak Geert Corstens 17 november 2011 (pdf, 302 kB)